Sposoby zabezpieczania wierzytelności pieniężnych

Zabezpieczanie wierzytelności ma na celu zniwelowanie ryzyka gospodarczego jakie wiąże się z zawieraniem umów w obrocie.

W wyniku ustanowienia zabezpieczenia wierzyciel uzyskuje bowiem możliwość zaspokojenia swych roszczeń nie tylko z majątku osobistego dłużnika, ale dodatkowo z majątku innej niż dłużnik osoby (zabezpieczenia osobowe) albo z określonych przedmiotów majątkowych, bez względu na to, kto jest lub stanie się w przyszłości ich właścicielem ( zabezpieczenia rzeczowe).

Do osobistych zabezpieczeń należą między innymi:

1. poręczenie,
2. weksel,
3. poręczenie wekslowe,
4. przystąpienie do długu,
5. cesja na zabezpieczenie.

Poręczenie cywilne

Wśród sposobów zabezpieczenia wierzytelności o charakterze osobistym jednym z najczęściej występujących jest poręczenie cywilne. Poręczenie jest umową, na mocy której poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik tego nie uczynił. Zabezpieczenie poręczeniem wierzytelności pieniężnej daje wierzycielowi możliwość dochodzenia należności bezpośrednio od poręczyciela, w sytuacji gdy dłużnik główny odmawia zapłaty.

Poręczenie ma charakter akcesoryjny, co oznacza że zależy ściśle od istnienia długu głównego. Innymi słowy, o zakresie zobowiązania poręczyciela rozstrzyga każdoczesny zakres zobowiązania dłużnika. Jeżeli poręczyciel poręczył za spłatę przez dłużnika kwoty pożyczki w wysokości 10.000 zł, po czym po ustanowieniu poręczenia dłużnik zapłacił samodzielnie 2.000 zł, to wysokość kwoty, za którą odpowiada poręczyciel, także ulega obniżeniu o 2.000 zł. Jeżeli następnie wierzyciel z jakichś powodów zwolni dłużnika z zapłaty połowy długu, tak iż dłużnik będzie mu winien jeszcze tylko 4.000 zł, także i poręczyciel, w razie skierowania przeciwko niemu roszczeń wierzyciela odpowiada tylko za zapłatę kwoty 4.000 zł.

Czynność prawna dokonana przez dłużnika z wierzycielem po udzieleniu poręczenia nie może zwiększyć zobowiązania poręczyciela. Jeśli przykładowo już po udzieleniu poręczenia wierzyciel i dłużnik uzgodnią, że kwota pożyczki ulegnie zwiększeniu to uzgodnienia takie nie spowodują zwiększenia zobowiązań poręczyciela. Zabezpiecza to żyranta przed niekorzystnymi dla niego zmianami co do odpowiedzialności za zabezpieczone zobowiązanie.

Za pomocą poręczenia można zabezpieczyć także dług przyszły. Zakres tej odpowiedzialności powinien być z góry oznaczony. Nieoznaczenie jego maksymalnej wysokości w umowie pociąga za sobą jej nieważność.

Jeżeli z umowy nie wynika nic innego poręczyciel obok świadczenia głównego (zwrotu głównego długu) jest zobowiązany także do świadczeń ubocznych (np. odsetek za opóźnienie) i zapłaty kosztów niezbędnych do zabezpieczenia lub dochodzenia roszczenia. Ponosi także odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wierzycielowi na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania i odpowiada za wady rzeczy. Innymi słowy, zawsze zakres jego odpowiedzialności jest refleksem obowiązków ciążących na dłużniku głównym i w zasadzie się z tymi obowiązkami pokrywa. Odpowiedzialność poręczyciela co do zasady ma charakter solidarny. Oznacza to że poręczyciel odpowiada za całość długu.

Warunkiem dochodzenia zapłaty od poręczyciela jest wymagalność długu głównego, która następuje z chwilą, gdy dłużnik główny opóźni się ze spełnieniem swojego świadczenia. Jeżeli poręczenie zostało udzielone za wiedzą dłużnika, dłużnik powinien niezwłocznie zawiadomić poręczyciela o wykonaniu zobowiązania. Gdyby tego nie uczynił, poręczyciel może żądać od dłużnika zwrotu tego, co wierzycielowi zapłacił, chyba że działał w złej wierze.

O skuteczności zabezpieczenia wierzytelności w formie poręczenia cywilnego decyduje przede wszystkim to w jakiej kondycji finansowej znajduje się poręczyciel. Z tego względu wierzyciel przy uzgadnianiu sposobu zabezpieczenia powinien żądać odpowiednich dokumentów potwierdzających, że stan majątkowy poręczyciela gwarantuje, że będzie on w stanie wykonać zobowiązanie.

Weksel

Weksel jest papierem wartościowym, którego jedną z funkcji jest zabezpieczenie wierzytelności. W praktyce obrotu gospodarczego najczęściej mamy do czynienia z zabezpieczeniem wierzytelności przy użyciu weksla in blanco. Jest to weksel niezupełny w chwili wystawienia, a więc taki, który zaopatrzony został w podpis wystawcy lub akceptanta i poręczycieli, lecz nie został wypełniony całkowicie lub nie posiada niektórych cech, jakie prawo wekslowe wymaga dla ważności weksla. Tego typu weksel stosowany jest przy zabezpieczeniu wierzytelności, które mają powstać w przyszłości albo gdy ich wartość w chwili wystawienia weksla nie jest jeszcze znana. Wystawiony w ten sposób weksel wierzyciel może wykorzystać dopiero wtedy, gdy wierzytelność powstanie (bądź jej wartość będzie ostatecznie wiadoma) i nie zostanie uregulowana przez dłużnika. Wówczas wierzyciel sam wypełnia weksel na kwotę stanowiącą wartość powstałej wierzytelności i wzywa dłużnika do jego wykupu.

Niezbędną przesłanką powstania zobowiązania z tego rodzaju weksla jest uzupełnienie przynajmniej tych braków, od których zależy ważność weksla. W praktyce często chodzi o wpisanie sumy wekslowej; może jednak chodzić o wpisanie także innych danych, np. odnoszących się do odpowiedzialności dłużnika. Zobowiązanie z weksla in blanco wiąże się z dodatkową umową między wystawcą weksla a remitentem. Umowa ta określana jako porozumienie lub deklaracja wekslowa, wskazuje, w jaki sposób weksel in blanco powinien być wypełniony w brakujące elementy w momencie emisji weksla, przy czym wola wystawcy weksla in blanco, a także każdoczesnego jego posiadacza powinna być stanowcza i wyraźnie rozstrzygać, w jaki sposób ma nastąpić uzupełnienie weksla. Z chwilą uzupełnienia weksla in blanco w sposób zgodny z zawartym porozumieniem staje się on wekslem zwykłym.

Typowym przypadkiem, gdy wykorzystuje się weksel in blanco jest zawarcie stałej umowy sprzedaży, na podstawie której kupujący będzie zamawiał towary sprzedawcy. Przy tego typu umowie kupujący składa co pewien czas stałe zamówienia na zakup określonych towarów. Wiadomo więc, że w chwili podpisywania takiej umowy wartość długu kupującego nie jest jeszcze znana, gdyż kupujący będzie dopiero składał zamówienia.

Należy jednak zauważyć, że w praktyce wystawiony przez dłużnika weksel ma znaczenie głównie proceduralne, gdyż pozwala on jedynie na skorzystanie ze specjalnej szybszej procedury sądowej dochodzenia należności wierzyciela. Weksel stanowi bowiem podstawę do skierowania pozwu w trybie nakazowym. Weksel nie daje jednak zabezpieczenia na wypadek niewypłacalności dłużnika. Zaletą weksla jest więc to, że przy jego użyciu w szybszy i prostszy sposób można uzyskać tytuł wykonawczy przeciwko dłużnikowi, a następnie na jego podstawie wszcząć egzekucję.

Poręczenie wekslowe

Poręczenie wekslowe (tzw. aval) polega na przyjęciu przez poręczyciela odpowiedzialności za zapłatę długu wekslowego osoby, za którą poręczył, gdyby ta nie spełniła swojego świadczenia.

Zobowiązanie wekslowe poręczyciela do zapłaty sumy wekslowej powstaje na skutek złożenia przez niego oświadczenia wekslowego (podpis na wekslu).

Poręczenie wekslowe znajduje więc zastosowanie tylko w stosunkach wekslowych, gdy istnieje już jakiś dłużnik wekslowy. Tylko bowiem dług wynikający ze stosunku wekslowego może być w ten sposób poręczony. W wyniku poręczenia wekslowego powstaje zobowiązanie poręczyciela względem wierzyciela wekslowego. Poręczyciel staje się dłużnikiem wekslowym od którego można domagać się zapłaty sumy długu, czy to w całości, czy też w części, w zależności od tego, jak szeroko zobowiązał się poręczyciel. Jeśli więc wystawca weksla (główny dłużnik wekslowy) nie wykupuje weksla, wierzyciel może do wykupu weksla wezwać poręczyciela.

Poręczenie wekslowe nie jest w odróżnieniu od poręczenia cywilnego całkowicie zależne od istnienia długu, za który się poręcza. Wynika to ze specyfiki zobowiązania wekslowego niezależnego od podstawy zobowiązania. Zobowiązanie poręczyciela jest ważne, chociażby nawet zobowiązanie które zabezpiecza, było nieważne z jakiejkolwiek przyczyny z wyjątkiem wady formalnej (dotyczącej weksla). Możliwa jest nawet sytuacja, w której poręczyciel ponosi odpowiedzialność za zapłatę sumy z weksla, pomimo iż podpis wystawcy weksla został sfałszowany. Ta cecha poręczenia wekslowego odróżnia tę instytucję od poręczenia cywilnego, stawiając wierzyciela wekslowego w niewątpliwie korzystniejszej sytuacji. Poręczenia wekslowego można udzielić co do całej sumy wekslowej jak również tylko co do jej części (poręczenie częściowe). Poręczenie wekslowe może dotyczyć długu jeszcze w chwili udzielania tego poręczenia nie oznaczonego, np. poręczenie na wekslu in blanco. Awal ma ponadto charakter nieodwołalny i bezwarunkowy. Poręczenie weksla pod jakimkolwiek warunkiem jest nieważne.

Przystąpienie do długu

Wśród osobistych sposobów zabezpieczenia roszczeń wymienia się także przystąpienie do długu. Instytucja ta polega na tym, że do istniejącego już stosunku pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem przystępuje osoba trzecia, która zobowiązuje się do ponoszenia odpowiedzialności za dług na równi z dłużnikiem. Dłużnik pierwotny i dłużnik przystępujący stają się dłużnikami solidarnymi. Przystąpienie do długu wywołuje zatem podobny skutek jak poręczenie – wierzyciel zyskuje możliwość uzyskania zaspokojenia z majątku osobistego kolejnego podmiotu.

Do przystąpienia do długu dochodzi najczęściej w drodze umowy zawieranej pomiędzy osobą trzecią a wierzycielem albo pomiędzy osobą trzecią a dłużnikiem. Przepisy nie przewidują szczególnej formy dla tej umowy. W związku z tym może w zasadzie zostać ona zawarta w formie dowolnej. Dla celów dowodowych warto jednak zawrzeć taką umowę na piśmie.

W przypadku umownego przystąpienia do długu osoba trzecia staje się dłużnikiem solidarnym z chwilą przystąpienia i od tego momentu należy do jej odpowiedzialności stosować przepisy kodeksu cywilnego o zobowiązaniach solidarnych. W związku z tym wierzyciel będzie mógł żądać spełnienia całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników solidarnych łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwolni pozostałych.

Przelew wierzytelności na zabezpieczenie

Skutecznym zabezpieczeniem może też okazać się przelew wierzytelności na zabezpieczenie. Konstrukcja ta polega na tym, że dłużnik przekazuje wierzycielowi określoną wierzytelność w celu zabezpieczenia spłaty swojego długu. W umowie cesji na zabezpieczenie strony przeważnie wprowadzają zapis, że po wykonaniu przez dłużnika zabezpieczonego zobowiązania, następuje tzw. cesja zwrotna czyli powrotne przeniesienie wierzytelności na dłużnika wierzytelności zabezpieczonej. Jeżeli zapłata nie nastąpi w określonym terminie beneficjent zabezpieczenia będzie uprawniony do realizacji zabezpieczenia. Najczęściej w umowie strony postanawiają, że po ziszczeniu się określonego warunku lub upływie terminu, w którym nie nastąpi realizacja wierzytelności zabezpieczonej, wierzytelność będąca przedmiotem przelewu przechodzi ostatecznie na beneficjenta zabezpieczenia, który uprawniony jest do realizacji zabezpieczenia w sposób określony w umowie, przede wszystkim poprzez zaliczenie wpłat uzyskanych tytułem wierzytelności przelanej na poczet zobowiązania zabezpieczanego.

Stosowanie powyższego sposobu zabezpieczenia umożliwia przepis art. 509 k.c., wyrażający ogólną zasadę dopuszczalności dokonania cesji wierzytelności bez zgody dłużnika. Zgodnie z tym przepisem wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią, chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania. Wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią prawa, w szczególności roszczenie o zaległe odsetki. Jeżeli wierzytelność jest stwierdzona pismem, przelew tej wierzytelności powinien być również pismem stwierdzony.